پس‌زمینه تاریخی و ریشه‌های منازعه اسرائیل و فلسطین

برای درک عمق بحران کنونی، بازگشت به ریشه‌های تاریخی آن ضروری است. منازعه اسرائیل و فلسطین یکی از پیچیده‌ترین درگیری‌های قرن بیستم و بیست و یکم است که ابعاد سیاسی، مذهبی، و سرزمینی را در هم آمیخته است. این درگیری که با اعلامیه بالفور در سال ۱۹۱۷ و سپس تأسیس دولت اسرائیل در سال ۱۹۴۸ وارد مرحله جدیدی شد، منجر به آوارگی صدها هزار فلسطینی گردید که از آن به عنوان «نکبت» (فاجعه) یاد می‌کنند. از آن زمان، تاریخ منطقه با جنگ‌ها، انتفاضه‌ها، مذاکرات صلح ناکام و توسعه شهرک‌سازی‌های غیرقانونی گره خورده است.

اهمیت استراتژیک و انسانی نوار غزه

نوار غزه، باریکه‌ای ساحلی به طول ۴۱ کیلومتر و عرض ۶ تا ۱۲ کیلومتر، یکی از متراکم‌ترین مناطق مسکونی جهان است. بیش از دو میلیون نفر در این منطقه محصور زندگی می‌کنند که اکثریت آن‌ها پناهندگان فلسطینی یا فرزندان آن‌ها هستند. از سال ۲۰۰۷، پس از به قدرت رسیدن حماس، اسرائیل با همکاری مصر، محاصره‌ای شدید بر این منطقه اعمال کرده است که دسترسی به کالا، سوخت، دارو و حتی مصالح ساختمانی را به شدت محدود می‌کند. این محاصره طولانی‌مدت، اقتصاد غزه را نابود کرده و زیرساخت‌های آن را فرسوده است. بیمارستان‌ها با کمبود شدید تجهیزات و دارو مواجه‌اند، سیستم‌های تصفیه آب از کار افتاده‌اند و بیکاری و فقر به سطوح بی‌سابقه‌ای رسیده است. این وضعیت، غزه را به یک «زندان روباز» تبدیل کرده و زمینه‌ساز یک بحران انسانی عمیق شده است که با هر دور از درگیری‌های نظامی، وخامتی فاجعه‌بارتر می‌یابد. وضعیت در غزه نمونه‌ای بارز از تأثیر سیاست‌های محاصره بر زندگی غیرنظامیان است.

جایگاه مذهبی و تاریخی مسجدالاقصی

مسجدالاقصی، واقع در شهر قدیم بیت‌المقدس (اورشلیم)، سومین مکان مقدس در اسلام پس از مکه و مدینه است. این مجموعه که شامل قبةالصخره و مسجد قبلی است، برای مسلمانان به عنوان اولین قبله و محل معراج پیامبر اسلام (ص) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. همزمان، این مکان برای یهودیان نیز مقدس‌ترین نقطه جهان است، زیرا معتقدند معابد اول و دوم یهود در این محل قرار داشته‌اند و از آن به عنوان «کوه معبد» (Temple Mount) یاد می‌کنند. این تقدس مشترک، مسجدالاقصی را به یک نقطه اشتعال دائمی تبدیل کرده است. بر اساس یک توافقنامه وضعیت موجود (Status Quo) که از دوران عثمانی به جا مانده و پس از اشغال بیت‌المقدس شرقی توسط اسرائیل در سال ۱۹۶۷ تأیید شد، مسلمانان حق عبادت در این مجموعه را دارند، در حالی که غیرمسلمانان تنها می‌توانند از آن بازدید کنند و اجازه نماز خواندن ندارند. هرگونه اقدامی که به عنوان تلاش برای تغییر این وضعیت موجود تلقی شود، مانند بازدیدهای تحریک‌آمیز سیاستمداران راست‌گرای اسرائیلی یا تلاش برای برگزاری نماز یهودیان در محوطه، می‌تواند به سرعت به تنش‌های گسترده و خشونت‌آمیز در سراسر فلسطین و منطقه منجر شود. این مکان نماد حاکمیت و هویت ملی و مذهبی برای فلسطینیان است.

تشدید بحران انسانی در غزه: گرسنگی به عنوان یک سلاح

در هفته‌های اخیر، بحران انسانی در غزه به ابعاد بی‌سابقه‌ای رسیده است. سازمان‌های بین‌المللی هشدار داده‌اند که این منطقه در آستانه قحطی قرار دارد و صدها هزار نفر با گرسنگی شدید دست و پنجه نرم می‌کنند. در چنین شرایطی، تلاش‌های ناچیز برای ارسال کمک‌های بشردوستانه خود به صحنه‌ای برای کشتار غیرنظامیان تبدیل شده است، که نشان‌دهنده استفاده سیستماتیک از گرسنگی به عنوان یک ابزار جنگی است.

گزارش تکان‌دهنده از کشتار در مراکز توزیع غذا

یکی از هولناک‌ترین حوادث اخیر، حمله به غیرنظامیانی بود که برای دریافت کمک‌های غذایی تجمع کرده بودند. بر اساس گزارش گاردین، نیروهای اسرائیلی با تیراندازی به سمت جمعیت در یک مرکز توزیع غذا در غزه، حداقل ۲۷ نفر را به قتل رساندند. این حادثه که در نزدیکی یک مرکز متعلق به بنیاد بشردوستانه غزه (GHF) رخ داد، موجی از خشم و انزجار جهانی را برانگیخت. شاهدان عینی گزارش دادند که مردم پس از ساعت‌ها انتظار برای دریافت کیسه‌های آرد، با شلیک مستقیم مواجه شدند. این حمله تنها یک نمونه از الگوی تکرارشونده‌ای است که در آن ارتش اسرائیل به کاروان‌های کمک‌رسانی و مردمی که در تلاش برای یافتن غذا هستند، حمله می‌کند. این اقدامات نه تنها نقض آشکار قوانین بین‌المللی است، بلکه تلاش‌های بین‌المللی برای کاهش آلام مردم غزه را نیز به سخره می‌گیرد.

آمار مرگ و میر ناشی از سوءتغذیه

فراتر از کشتارهای مستقیم، بحران گرسنگی خود به یک قاتل خاموش تبدیل شده است. گزارش‌ها حاکی از آن است که علاوه بر قربانیان حملات، تعداد فزاینده‌ای از کودکان و سالمندان بر اثر سوءتغذیه و کم‌آبی جان خود را از دست می‌دهند. گاردین در گزارش خود اشاره می‌کند که حداقل شش نفر دیگر، عمدتاً کودک، به دلیل عوارض ناشی از گرسنگی شدید در بیمارستان‌های شمال غزه جان باخته‌اند. این آمار تنها نوک کوه یخ است، زیرا بسیاری از مرگ‌ها در مناطقی که دسترسی به مراکز درمانی وجود ندارد، ثبت نمی‌شوند. سازمان بهداشت جهانی و یونیسف بارها هشدار داده‌اند که با ادامه محاصره و ممانعت از ورود کمک‌های کافی، یک فاجعه بهداشتی و انسانی تمام‌عیار در حال وقوع است. این وضعیت، بحران انسانی را از یک پیامد ناخواسته جنگ به یک استراتژی عمدی برای تحت فشار قرار دادن جمعیت غیرنظامی تبدیل کرده است.

الگوی تکرارشونده حملات به غیرنظامیان

حمله به مراکز توزیع غذا یک حادثه منفرد نیست، بلکه بخشی از یک الگوی نگران‌کننده است. از ابتدای درگیری‌های اخیر، گزارش‌های متعددی از هدف قرار دادن صف‌های نان، بازارهای محلی، کاروان‌های کمک‌رسانی سازمان ملل و پناهگاه‌های غیرنظامیان منتشر شده است. این حملات با هدف ایجاد وحشت و غیرقابل سکونت کردن مناطق وسیعی از غزه صورت می‌گیرد. اسرائیل مدعی است که این حملات برای هدف قرار دادن اعضای حماس ضروری است، اما شواهد و تعداد بالای قربانیان غیرنظامی، از جمله زنان و کودکان، این ادعا را به شدت زیر سؤال می‌برد. گروه‌های حقوق بشری این اقدامات را به عنوان جنایت جنگی محکوم کرده و خواستار پاسخگویی عاملان آن شده‌اند. تداوم این حملات، هرگونه امید به آتش‌بس و ارسال امن کمک‌ها را از بین می‌برد و چرخه خشونت را تشدید می‌کند.

اقدامات تحریک‌آمیز در مسجدالاقصی و دامن زدن به تنش‌ها

همزمان با فاجعه انسانی در غزه، تنش‌ها در بیت‌المقدس نیز به دلیل اقدامات تحریک‌آمیز مقامات اسرائیلی در حال افزایش است. مسجدالاقصی، به عنوان یک نماد مذهبی و ملی برای فلسطین، بار دیگر به صحنه نمایش قدرت و تحمیل اراده سیاسی تبدیل شده است که می‌تواند کل منطقه را به آتش بکشد.

بازدید جنجالی وزیر اسرائیلی و نقض وضعیت موجود

در اقدامی بی‌سابقه و به شدت تحریک‌آمیز، ایتامار بن‌گویر، وزیر امنیت ملی راست‌گرای افراطی اسرائیل، با حمایت نیروهای امنیتی وارد محوطه مسجدالاقصی شد و به صورت علنی نماز یهودی خواند. این اقدام که توسط رسانه‌ها مستند شد، نقض مستقیم و آشکار توافق «وضعیت موجود» است که عبادت غیرمسلمانان را در این مکان ممنوع می‌کند. گاردین گزارش می‌دهد که بن‌گویر اولین وزیر اسرائیلی است که به صورت عمومی در این مکان مقدس نماز می‌خواند. این حرکت از سوی تحلیلگران به عنوان تلاشی عمدی برای تغییر هویت اسلامی این مکان و تحمیل حاکمیت اسرائیل بر آن تلقی می‌شود. این اقدام نه تنها احساسات میلیون‌ها مسلمان در سراسر جهان را جریحه‌دار کرد، بلکه پیامی آشکار به فلسطینیان بود که اسرائیل هیچ احترامی برای مقدسات و توافقات بین‌المللی قائل نیست.

واکنش‌ها در جهان اسلام و فلسطین

اقدام بن‌گویر با محکومیت گسترده از سوی کشورهای اسلامی و عربی، از جمله اردن (که تولیت اماکن مقدس اسلامی در بیت‌المقدس را بر عهده دارد)، عربستان سعودی، مصر و ترکیه مواجه شد. این کشورها هشدار دادند که چنین اقداماتی می‌تواند به یک جنگ مذهبی تمام‌عیار دامن بزند. در داخل فلسطین، گروه‌های مختلف سیاسی و مردمی این اقدام را اعلام جنگ به مقدسات خود دانسته و خواستار واکنش قاطع شدند. این تنش‌ها می‌تواند به راحتی از بیت‌المقدس به کرانه باختری و حتی فراتر از آن سرایت کند و جبهه جدیدی از درگیری را بگشاید. تاریخ نشان داده است که هرگونه تعرض به مسجدالاقصی پتانسیل ایجاد انتفاضه‌های گسترده را دارد، همانطور که بازدید آریل شارون در سال ۲۰۰۰ جرقه‌ای برای انتفاضه دوم بود.

تحلیل حقوقی و واکنش‌های بین‌المللی به وقایع اخیر

وقایع غزه و بیت‌المقدس نه تنها بحران‌های انسانی و سیاسی هستند، بلکه چالش‌های جدی برای نظام حقوق بین‌الملل و اعتبار جامعه جهانی ایجاد کرده‌اند. واکنش‌ها به این حوادث، نشان‌دهنده استانداردهای دوگانه و ناتوانی نهادهای بین‌المللی در اجرای عدالت است.

نقض قوانین بین‌المللی بشردوستانه

از منظر حقوق بین‌الملل، اقدامات ارتش اسرائیل در غزه مصداق بارز نقض قوانین بشردوستانه است. کنوانسیون‌های ژنو به صراحت هدف قرار دادن غیرنظامیان، حمله به مراکز توزیع کمک‌های بشردوستانه و استفاده از گرسنگی به عنوان سلاح جنگی را ممنوع کرده‌اند. این اقدامات می‌توانند به عنوان جنایت جنگی و جنایت علیه بشریت تحت پیگرد قرار گیرند. دیوان کیفری بین‌المللی (ICC) و دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) پیش از این تحقیقات و پرونده‌هایی را علیه اسرائیل به جریان انداخته‌اند و حوادث اخیر می‌تواند به عنوان شواهد جدیدی در این پرونده‌ها مورد استفاده قرار گیرد. با این حال، عدم همکاری اسرائیل و حمایت برخی قدرت‌های بزرگ جهانی، اجرای عدالت را با چالش‌های جدی مواجه کرده است.

درخواست‌ها برای تحقیقات مستقل

در پی کشتار در مرکز توزیع غذا، سازمان ملل متحد، سازمان‌های حقوق بشری مانند عفو بین‌الملل و دیده‌بان حقوق بشر، و بسیاری از کشورها خواستار انجام تحقیقات مستقل، شفاف و بی‌طرفانه شدند. هدف از این تحقیقات، شناسایی عاملان و آمران این جنایت و پاسخگو کردن آن‌هاست. با این حال، اسرائیل سابقه‌ای طولانی در رد تحقیقات بین‌المللی و انجام تحقیقات داخلی دارد که اغلب به تبرئه نیروهایش منجر می‌شود. این عدم پاسخگویی، فرهنگ معافیت از مجازات را تقویت کرده و راه را برای تکرار چنین جنایاتی هموار می‌سازد.

مواضع متفاوت جامعه جهانی

واکنش جامعه جهانی به بحران فلسطین همواره با تفرقه و استانداردهای دوگانه همراه بوده است. در حالی که بسیاری از کشورهای جنوب جهانی، کشورهای اسلامی و برخی کشورهای اروپایی اقدامات اسرائیل را به شدت محکوم کرده و خواستار آتش‌بس فوری شده‌اند، ایالات متحده به عنوان متحد اصلی اسرائیل، با استفاده از حق وتوی خود در شورای امنیت، مانع از صدور قطعنامه‌های الزام‌آور علیه این رژیم شده است. این حمایت بی‌قید و شرط، به اسرائیل چراغ سبزی برای ادامه سیاست‌های خود داده است. با این حال، افزایش فشار افکار عمومی در کشورهای غربی و گزارش‌های تکان‌دهنده از غزه، باعث شده است که برخی از این دولت‌ها نیز لحن انتقادی‌تری اتخاذ کنند، هرچند این انتقادات هنوز به اقدامات عملی و مؤثر منجر نشده است.

نتیجه‌گیری: ضرورت اقدام فوری برای جلوگیری از فاجعه

تحولات اخیر در غزه و بیت‌المقدس، فصلی تاریک و خونین در تاریخ طولانی منازعه اسرائیل و فلسطین رقم زده است. پیوند میان تشدید بحران انسانی در غزه و اقدامات تحریک‌آمیز در مسجدالاقصی نشان می‌دهد که این دو بحران از یکدیگر جدا نیستند، بلکه دو روی یک سکه هستند: سیاستی سیستماتیک برای درهم شکستن مقاومت و هویت مردم فلسطین. کشتار انسان‌های گرسنه در صف‌های غذا و بی‌حرمتی به مقدسات مذهبی، نه تنها نقض فاحش قوانین بین‌المللی، بلکه عبور از تمام خطوط قرمز انسانیت است. این وقایع نشان می‌دهد که بدون فشار قاطع و یکپارچه بین‌المللی، اسرائیل به ادامه سیاست‌های خود ترغیب می‌شود.

جامعه جهانی در برابر یک آزمون تاریخی قرار دارد. سکوت یا واکنش‌های ضعیف در برابر این جنایات، به معنای همدستی در تداوم رنج مردم فلسطین است. لازم است اقدامات فوری و مشخصی صورت گیرد: برقراری آتش‌بس فوری و دائمی، تضمین ورود بدون مانع و امن کمک‌های بشردوستانه به تمام نقاط غزه، پایان دادن به محاصره غیرانسانی، و آغاز فرآیندی جدی برای پاسخگو کردن عاملان جنایات جنگی. همچنین، حفاظت از وضعیت تاریخی و حقوقی اماکن مقدس، به ویژه مسجدالاقصی، برای جلوگیری از یک جنگ مذهبی ویرانگر ضروری است. تنها با پایان دادن به اشغالگری و به رسمیت شناختن حقوق بنیادین مردم فلسطین، از جمله حق تعیین سرنوشت، می‌توان به چرخه‌ی بی‌پایان خشونت پایان داد و امیدی برای صلح پایدار در این سرزمین ایجاد کرد.